1898 yılında Hollanda'da doğan Joris Ivens 1989 yılında ölümüne dek
Enternasyonalist bir sinemacı olarak yaşamını sürdürdü. Artık Kapitalistlerin ve
Burjuvazinin bile onun sinemadaki başarılarını kabul ettiği bir dönemde maalesef
ülkemiz coğrafyasında hak ettiği değeri bulmadığına ve ezilen emekçi kitlelere
nedense tanıtılamadığını görmekteyiz. Bugün Avrupa'nın en büyük uluslararası
film festivali olan Paris film festivali bile Joris Ivens adına ödül
dağıtmaktadır.
Kimdir Joris İvens?
Joris Ivens Hollandalı Enternasyonalist Devrimci Sinema Yönetmenidir. Joris
Ivens Bir elinde silah, bir elinde kamerası ile İspanya iç savaşında
Uluslararası Tugay saflarında, Endonezya, Kamboçya, Vietnam ve Çin Devrimine
katılıp savaşmış bir enternasyonalist devrimci sinema yönetmenidir.En bilinen ve
ses getiren Filmleri; Borinage, Yeni Toprak, İspanya Toprağı, Endonezya Çağrısı
ve Çin Devrimini anlattığı 400 milyon adlı filmleridir..
Joris İvens 1974 yılında Doğu Almanya'da Dünyanın bir çok ülkesinden
Aydınlarında katıldığı katıldığı bir kültür konferansında Gazetecilerin ve
Aydınların sorularını cevaplandırdı.
Joris İvens; Aşağı yukarı 28 yaşlarında (o zamanlar biçimciydim) yağmur (Regen)
, Köprü (Brücke) gibi filmler yaptım. Sinema sanatının alfabesini arıyordum. Ne
sinema okulu, ne de doğru dürüst sinema eleştirisi vardı. Gerçekten hemen hemen
hiçbir şey yok gibiydi sinemayla ilgili. İşe başladığım küçük ülke Hollanda'da
tamamen kendime dönüktüm.
İlk filmlerimin bana çok faydası oldu. Bir yandan kendi yeteneğimi, mebleğimi
iyice yakından tanıdım., bir yandan da filmlerimi gören insanlarla karşı karşıya
geldim, onların filmlerimde hoşlarına giden şeylerin neler olduğunu öğrendim.
İki şey çıktı ortaya: Birincisi, burjuva eleştirisinden çok övgü almam, İkincisi
ise; sinema çizgimin gelişimi bakımdan çok daha önemli; Filmlerim 1930 yılında
birkaç ay kalmış olduğum Sovyetler Birliğinde gösterildi ve yalnızca filmciler
değil, geniş işçi kitleleri, Maskara metrosunda çalışan yapı işçileri, kimya
işçileri vb. tarafından çok ciddi bir biçimde eleştirildi. Soruları son derece
basitti: Ne demek oluyor köprü? Nereye gidiyor? Bu köprünün üstünde trenle geçen
kimdir? Bir işçi öyle rahatça Amsterdam'dan Paris'e gidebilir mi? Ve buna benzer
bir sürü soru. Köprü filminin salt biçimcilik açısından bir çıkmaz olduğunu
anladım. O dönemde doğrudan politik ve mücadeleci bir sinemacı olmaktan çok
uzaktım. Ülkenin ekonomik-politik ve kültürel sorunlarına girmek ve ülkenin
gerçek dinamik yaşamında film yapmak zorunda olduğumu gördüm. BORİNAGE, bu
gerçeğin kavranışından doğmuştur. İlk kez Borinage'de mücadeleci filmler
yapmanın ne demek olduğunu belge filmlerin nasıl bir anlam taşıdığını fark
ettim. O zamanlar Belçika'daki kavga yasadışıydı. Biliyorsunuz belki, polis
sürekli peşimizde olduğundan her gece başka bir evde kalmam zorundaydık. Ama öte
yandan işçinin güvenini kazandık. İşçilerin kavgası ve yoksulluğu karşısında çok
daha mütevazılaştığını siz de gördünüz. Eğer Borinage'yi seyrettiyseniz, bu
filmdeki çalışmanın 180 derecelik bir dönüş yaptığını fark etmiş olmalısınız.
Sanırım bu yalnız yüzeyde değil, filmin özünde de kendini gösteren bir dönüş.
Birkaç örneğini görmüş olduğunuz filmlerin temel çizgisi, işte bu filmden sonra
başlar. Örneğin daha sonra 1934'de yapılmış bir film; YENİ TOPRAK (Neve Erde).
Asıl süreç burada başlar. Bu film gerçekten olaya katılmak ve kapitalist sisteme
karşı mücadeleci tavır almaktır.
Şimdi arada kısa bir zamanı atlayıp, günümüze biraz daha yaklaşalım. İSPANYA
TOPRAĞI (Spanische Erde) geliyor aklıma. Neden İspanya toprağı? O zamanlar
Birleşik Amerika'da filmlerimle birlikte bir dizi konferans vermek üzere geziye
çıkmıştım. İspanya Kurtuluş savaşının başlangıcı da aynı güne rastladı. Çeşitli
aydınlarla birlikte Uluslar arası Tugay'ın (İnternationale Brigade) nasıl
oluştuğunu ve İspanya'da nasıl çarpıştığını gördük. Kendi film ekibimle kafa
kafaya verip, kameramızı bir silah olarak kullanmayı, uluslararası Tugay'a
katılark, İspanya'daki savaşla ilgili gerçeği yansıtacak filmler yapmayı
düşündük. Orada mücadeleci bir film yapımcısının taraf tutması ancak tüm
varlığıyla olur, çünkü hayatını tehlikeye atacak, ölebilecektir. Bu bir çeşit
insanın, düşünceleri ile duyguları, istedikleri ile eylemi arasında gerçek bir
bütünlüğün olup olmamasının sınanmasıdır.
Savaşta bu güdümlülük mutlaktır. Borinage filminden sonra çok daha ileri bir
adımdır İspanya filmi. Bu filmde sizin de değindiğiniz sorunları biraz ele
alarak, en yüksek sanat ve teknik biçimi kullanmaya çalıştım, çünkü gerekiyordu.
Eğer İspanya filminin teknik ya da sanat niteliği biraz daha düşük olsaydı,
sanırım hiçbir zaman Amerika ve diğer ülkelerde yaklaşık 400 sinema da
oynamazdı. Gerek teknik, gerekse sanat niteliği, filmin gerçekten
gösterilebilmesini sağlamak için kullanılan politik bir silahtı. Burjuvazinin ya
da ticari sinemaların ileri sürecekleri "film teknik bakımdan iyi değil"
bahanesi hiçbir zaman geçerli bir itiraz olmayacaktı, çünkü teknik olarak
iyiydi. Biçim, filme beyaz perde de özgürlük tanımasını sağlamak için başvurulan
politik bir silahtı....
Bundan sonra film çekmek için Çin'e gitmem mantıklıdır. 400 milyonu gördünüz
sanırım. Gerçekte bu film, yerkürenin öte yanında, İspanya'da faşizme karşı
veriler savaşın bir eşini göstermektedir. Bu kavga II. Dünya Savaşı boyunca
benim gerek politik, gerekse ideolojik çalışmalarımda da sürdürülmüştür. 400
milyondan sonra yaptığım filmi bilmem gördünüz mü? EYLEM LİMANLARI'YDI (Action
Stations). John Greerson'un ekibiyle, Kanada'daki National Film Board için
yapmıştık. O zamanlan Kuzey Atlantik Eylemine katılmıştım. Kanada kıyılarından
İngiltere ve Murmansk'a 40-60 gemilik büyük konvoylar gitmişti. Filmde Nazi ve
faşist denizaltılarının bu çok önemli ve staretejik konvoy tarafından nasıl
püskürtüldüğünü göstermek isterdim...
Çizgi sürüp gidiyor; faşizme karşı savaştan, ulusların kurtuluş savaşlarına
doğru. Belki sizinde görmüş olduğunuz bir filmde, ENDONEZYA ÇAĞRISI (İndonesia
Colling) filminde açıklık kazanıyor, bu sömürgeciliğe karşı yapılmış bir
filmdir...
Soğuk savaştan sonra bütün dünyada bir sürü anlaşmazlıklar yeniden ciddileşti.
Yeni kapitalizm ve emperyalizm bu kez kararlı ve mücadeleci bir biçimde tekrar
ortaya çıktı. Tabi bu nedenle de mücadeleci devrimci filmler bende son yıllarda
ön plana geçti. İşte bildiğiniz gibi 1965'ten beri önemle üzerinde durduğum,
uğraştığım Vietnam ve Laos, Yer-Gök (LeCiel La Terre), 17. Parelel (17.
Parallele), Halk ve Silahları (Le Peuple et Ses Fusils) gibi... bir çok genç
filmciler de bu tür filmlerin yapımında ve Vietnam'daki kahraman
meslektaşlarımızın, arkadaşlarımızın eylemlerini sürdürmelerinde yardımcı
oldular. Bu çok önemlidir. Şimdi Şili de olduğu gibi, diğer bazı olayları,
Vietnam da olup bitenleri, kendi güçleriyle emperyalizme karşı gerçek savaş
verilerek emperyalizmin ülkeden kovulabileceğini kanıtlayan Vietnam halkının
yaptıklarını unutmamak gerekir. Gelecek için çok önemlidir bu; bütün dünya
halklarına ilerisi için büyük bir umut kaynağıdır. Ve benim Çin'deki son
çalışmamda bunun bir uzantısıdır. Benim için zaman zaman, tarihin her sancılı
döneminde ortaya çıktığım söyleniyor. Çin olayının da bu sancılı dönemlerden
biri olduğunu ve Kültür Devriminin, Paris Komünü ve Ekim Devrimi dizisinden
olduğuna inanıyorum. Devrim Çin'de oluyordu. O zaman tüm güçlerimi hareket
geçirdim. Her şeyi iyice anlayabilmek, Çin'deki günlük gerçeği filmde gösterip
olaya açıklık kazandırmak, kavranabilir hale getirebilmek için iki buçuk yıl
kaldım orada.
Roman Karmen, Ernest Hemingway, Joris Ivens. Spain 1936.
Nna GLADİTZ (Alman Sinema Eleştirmeni): Joris İvens daha önce, İspanya iç
savaşıyla ilgili çektiği İspanya toprağı filminden sonra Çin'e gitmesinin
mantıklı olduğunu söyledi; ona göre, çok olağan bir şey gibi söyledi bunu.
Gerçekte o kadar mantıklı değil. Çin halkı ve Çin devrimine yönelmeyip 20. Parti
Kongresindeki çalışmadan sonra Revizyonizme sapan bir çok ilerici sanatçılar,
sinemacılar var. Sizin o tarafa takılmayıp, Çin devrimi ve önderi Mao'nun
düşüncelerine yönelmekle vermiş olduğunuz doğru karara, bu politik karar nasıl
vardığınızı bilmek isterdim?
Joris İvens: Amerika'daydım, İspanya toprağı, Hemingway, Dor Possas(r),
Archibeld Mc Leath, Lilian Hollmann gibi bir çok aydını hareket geçirmişti. O
hava içinde Amerika'da gözler birden bire Asya'ya ve Çin'e çevrildi. Mao'nun
öğretileriydi ilgi çeker. Sovyetler'in, Komünist Parti'nin olayı çok iyi
biliniyordu ama Çin gerçeğinden kimsenin haberi yoktu. Bu dönemde oluşan o büyük
mihveri, Berlin-Roma-Tokyo mihverini gözden kaçırmamamız gerekir. Bu üç büyük
faşist ülkenin politikalarına karşı anti-faşist bir mücadele vardı.
Geru CONRAD (Gazeteci): Kitapta İspanya toprağı üzerine Amerika'da nasıl
çalıştığınıza biraz değinmişsiniz. Ayrıca film yapımcılarının çalıştıkları
konularda her zaman etkin olmamalarını gerektiğini söylediniz. Bunu biraz daha
açmanı , filmin Amerika'da nasıl yayıldığını, İspanya için dayanışma komitesinin
kurulup kurulmadığını ve ülkede partilerin nasıl bir ortak çalışmaya
girdiklerini öğrenmek isterdim.?
Joris İvens: Evet, film Amerika'da yayıldı, iyi bir dağıtım yapıldı. 4000
salonda gösterildi. Çin gezisi hazırlığını tamamlamak zorunda olduğumdan ne
yazık ki, ancak birkaç gösteride bulunabildim. İspanya toprağı, İspanya'daki
demokratik ordu ve Uluslar arası Tugay tarafından gerçekleştirildi. Kameraman
John Fernober ve ben hiçbir ücret almadık. Uluslar arası Tugay İspanya'ya nasıl
gittiyse, bizde öyle gideriz diye düşündük. Amerika'da bizimle çalışan Marc
Blitzstein, Helen van Doyen ve diğer arkadaşlar da beş kuruş almadılar. Paranın
hepsi tıbbi yardım için İspanya'da saptamış olduğumuz bir sorunun çözümü için
harcandı. Çok az ambulans vardı Uluslar arası Tugay'ın elinde. Hani öyle içinde
ameliyat yapılabilen ambulanslardan da değil, yalnızca cepheden hastaneye yaralı
taşınan ambulanslardan. Sorunuzu kısaca cevaplamış oldum...
Gerd CONRAD: Bu komiteyle önceden ilişkiniz var mıydı?
Joris İvens: Biz komitenin kendisiydik, bürokrasi filan yoktu.
Gerd CONRAD: İç savaş sırasında İspanya'da, Kültür Devrimi başladığında
Çin'deydiniz. Ayrıca Laos'ta, Kamboçya'da, Vietnam'da bulundunuz. Kamerayı bir
kenara bırakıpta hiç elinize silah almak isteğiniz oldu mu?
Joris İvens: Yararlı olacağını düşündüğüm anlarda oldu elbette. Orada bulunan
bir Enternasyonel yabancı olarak hangi anda ve ne zaman elimize silah aldığımızı
söyleyemem, ayrıca bunun gereği de yok. Ama şunu söyleyebilirim ki o anda kamera
daha önemliydi. Başlangıçta Vietnam'da bizden başka film çeken yoktu. Bu işin
gerçekten devrimci bir görev olduğunu düşündük. Ama gerektiğinde akşam beşten
sonra ışığın film çekmeye elverişli olmadığı zamanlarda elimize silah aldığımızı
ve nöbet tuttuğumuzu belirtebilirim. İspanya toprağı filminin sonlarında
savunulmakta olan bir köprü gördünüz. Orada 15-20 militandan meydana gelmiş
küçük müfreze birliği ile beraberdik. Uluslar arası Tugay'ın komutanı şöyle
demişti; "İvens, kameranla burada Fernayla birlikte kal. Artık film çekemezsiniz
ama burada kalırsan bir tehlike olmadığını sanacaklar. Kamerayla burada olduğunu
gördükleri sürece bizde saat yediye kadar elimizde tutacağımız yolu bundan böyle
daha uzun süre tutabileceğiz..." Orada kaldık tabi. Bu da kamerayı başka bir
biçimde ele almak, onlar için almak. Bazen böyle kullandığımızda oldu. Ama bir
bakıma haklısınız. İnsan etrafında vurulan, yaralanan insanları gördükçe öyle
öfkelenebiliyor ki, hemen silaha sarılmak geliyor içinden. Dünyaya yalnızca
Franco'nun faşist kaynaklı haberleri ulaşıyor, başka da bir şey ulaşmıyordu.
İspanya'da çekilen ilk film bizimkiydi. Yani bir anlamda üstlenmiş olduğumuz ,
ön palanda gelen bir sorumluluğumuz vardı.
R. DHUNBHOY (Gazeteci): Kamerayı bir silah olarak gördüğünüzü söylediniz.
Yaptığınız politik filmlerde ne vaad ediyorsunuz? Etkinizi, eyleminizi nasıl
görüyorsunuz? Sınıf mücadelesi açısından demek istiyorum?
Joris İvens: Bir silah olarak... keskin olmalı bu silah ve yararlı...
yaşlandıkça yaşamdan uzaklaşanlar görülüyor. İnançların zaman zaman tazelenmesi,
gerek. Hele milyonlar siz konusuysa, örneğin bir kültür devrimiyle ilk devrimci
ve ideolojik güçlerin dağılmasını önlemek zorunludur... Somut bir örnek alalım;
Endonezya çağrısını çekerken yapılan haksızlığı gördüm. Gemilerin Avustralya'da
nasıl bloke edildiğini, Endonezya'ya giderek oradaki genç Cumhuriyeti yıkıp, yok
etmelerini engellemek için sendikaların nasıl bir dayanışma kurarak silahlarıyla
gemileri orada tuttuklarını gördüm. O zaman hem film yapılır, öyle uzun boylu
düşünülmez, önemli olan hemen çekime başlamaktır. Odanın penceresinden olayın
limanda nasıl geliştiğini izleyebiliyordum. İşte o anda işe girişmek gerekir. Bu
yüzden film Avustralya'da resmi rakamlar ve sansürün saldırısına uğradı.
Sinemalarda gösterilmesi bu nedenle olanak dışıydı. Gizlice insanlara
gösteriliyordu film. Tanıdığım bir pilot 16mm'lik bir kopyayı gizlice Singapur'a
götürdü, oradan bir yelkenliyle Sumatra üzerinden Java'ya ulaştı. Daha sonra
köylerde aylarca, halka gizlice oynatıldı. Endonezya ve Hollanda savaşında
doğrudan savaşın içinde çekilmiş bir filmdi. Bu filmle birlikte, binlerce insan
Endonezya Halk Ordusuna kazandırıldı. Ben ise bunu ancak beş yıl sonra öğrendim.
Demek ki, bu tür çalışmaların ne denli etkin olduğunu ortaya çıkıyor...
Joris İvens' le ilgili Şeyh Bedreddin Film Kolektifi adına Uluslararası Çin
Radyosunun görüşlerini aldık:
Uluslararası Çin Radyosu Sanat Servisi
(China Radio International):
Hollandalı Joris İvens (1898-1989) ömrü boyunca Çin'e bitmez tükenmez biçimde
sevgi besledi. Geçen 70 yıl içinde Japon saldırganlarına karşı Çin'de yürütülen
direnme savaşı, büyük atılım, kültür devrimi ve reform ile dışa açılma
uygulamaları gibi büyük olayları Joris İvens, kamerasıyla kaydetti ve tarihe
bıraktı. Çin'i Joris İvens'e sıkı bir şekilde bağlayan insan, merhum Çin
Başbakanı Zhou Enlai'ydi.
Yabancı kameramanların Çin'e gelerek belgesel filmler çekmelerinin geçmişi
sinemanın doğduğu yıllara uzanabilir. 1896 yılından sonra ABD'li, İtalyan, Rus,
İsveçli kameramanlar objektiflerini Çin'e yönlendirdiler. Ancak onların
çektikleri filmlerin çoğunu, Çin'deki manzaralar, Çinlilerin örf ve adetleri ile
tarihi eserler, arkeolojiyi konu alan belgesel filmler oluşturdu. 20. yüzyılın
başlarında Çin'de dünyanın dikkatini çeken olaylar meydana geldi. 1935 yılında
Yanjing Üniversitesi'nde (Bugünkü Beijing Üniversitesi) öğretmenlik yapan
Amerikalı gazeteci Edgar Snow kamerasıyla 9 Aralık günü Beijing'de meydana gelen
Emperyalizme ve Feodalizme Karşı Öğrenciler Hareketi'yle ilgili eylemleri
kaydetti. Bu film, bugün değerli tarihi belgelerden biridir.
Kayıtlara göre, Ernest Hemingway ile işbirliği yaparak "İspanya'nın Toprakları"
adlı filmi çektikten sonra Joris İvens'e, ilerici sinemacılar tarafından kurulan
bir ABD film şirketi, Çin'de savaş yaşandığını bildirerek, Çin'e giderek film
çekmesini istemişti. İvens arkadaşlarının yardımıyla Çin'e geldi.
Zamanında Çin'de hüküm süren Çin Guomindan Partisi ve lideri Çan Kaishek,
ABD'den gelen kameramanlara güven beslememiş ve casuslarıyla bu yabancı
kameramanları denetim altına almıştı. İvens Amerikalı meslektaşlarının
yardımıyla denetimden kurtularak Guomindan Partisi'nin Japon saldırganlara karşı
direniş savaşında kazandığı ilk zaferi konuya alan "4 Milyonluk Halk" adlı
belgesel filmi çekti.
Tai'erzhuang savaşından sonra İvens, Çin Komünist Partisi'nin liderliğindeki
devrimin o zamanki merkezi Yan'an kentine gitmeyi çok istemişti. İvens, Xi'an
kentine vardıktan sonra onun bu gezisini engelleyen bir telgraf mesajı Çan
Kayshek'in eşi Song Meiling'den gelmişti. Çin devriminin liderlerinden Zhou
Enlai de güvenlik bakımından İvens'in Yan'an'a gitmemesini tavsiye etmişti. Daha
sonra Çin Halk Cumhuriyeti'nin ilk başbakanlık görevini üstlenecek olan Zhou
Enlai'nin İvensle ilk teması, bu iki kişi arasında süren 40 yıl sürecek dostluğu
oluşturdu.
Joris İvens Çin'den ayrılmadan önce bir kamerayı gizlice Çin'deki solcu
kameraman olan Wu Yinxian'a vermişti. Wu Yinxian, daha sonra Çin Halk
Cumhuriyeti'nde "Görsel Yönetmenliğin" kurucusu olarak adlandırıldı. 1938
yılının sonbaharında Wu bu kamerayı yanına alarak Yan'an'a geldi. Böylece Japon
saldırganlara karşı direnme savaşı çerçevesinde faaliyet gösteren Çin Komünist
Partisi'nin liderliğindeki 8. Yol Ordusu'nun genel siyasi bürosuna bağlı "Yan'an
Film Topluluğu" kuruldu.
Ömrü boyunca dört kez Çin'e gelen Joris İvens, Çin'i "ikinci memleketi" olarak
adlandırdı ve "Buradaki halkı seviyorum" diyordu.
Joris İvens'in meslek yaşamındaki yaratıcılığı şu dört aşamadan oluşur: 1920'li
yıllarda çektiği "Yağmur ve Köprü" adlı filmiyle simgelenen "Öncülük" aşaması;
1930'lu yıllara girildikten sonra "Kahramanların Şarkısı", "İspanya'nın
Toprakları" ve "Dört Milyonluk Halk" gibi belgesel filmleri çekmesiyle kendi
deyimiyle "sol kanat" aşaması; 1976 yılında çektiği "Yukong Dağları'nı Taşımak"
filminin temsil ettiği "gerçekçilik" aşaması ve 1988 yılında ölmeden önce
çekmeyi tamamladığı "Rüzgârla ilgili Hikâye" filminde, rüyanın filme çekilmesi
yoluyla gerçekleştirilen "Gerçeküstücülük" aşaması....
Mutlu ŞAHİN
10 Ağustos 2005
Şeyh Bedreddin Film Kolektifi
www.seyhbedreddin.net
