Sinemanın insanların yaşamına girdiği yıllardan bu yana, sinema veya televizyon
filmi olarak çekilmemiş bir konu, öyküye aktarılmamış bir macera, görüntüye
taşınmamış bir duygu neredeyse bulunmamaktadır. Her konuda, görsel olarak ileti
verilebilmekte, her konu, film olarak üretime dönüştürülebilmektedir. Düşünülen
veya imgelenebilen her an için, her kavram için, her sözcük için, üzerine onu
anlatan bir anlam yüklenmiş bir kod, bir simge mutlaka bulunabilmektedir. Bu
nedenle, düşünülen her konuyu filme dönüştürmek neredeyse olasıdır. Belgesel
film dışında.
Adı üzerinde, belgesel film belge ister. Hakkında herhangi bir belge bulunmayan
bir konu belgesel filme dönüştürülemez. Bu nedenle, belgesel film için konu
seçerken, öncelikle belgeden yola çıkmak gerekmektedir. Var olduğu bilinen
herhangi bir belgenin ilgili olduğu konular belgesel film olarak
yapılabilmektedir ancak. Temeli, sütunları, kabartmalarının bir bölümü ve
hakkındaki söylenceler var olan bir tapınak veya yapıldığı alan, kullanılan
silahlardan bazıları, tarihini iyi bilen bir kişinin var olduğu bir savaş
belgesel film olarak yapılabilmektedir.
En az yapım süreci kadar önemli olan belgesel filmin konusunun seçimin ardından;
filmin niteliğini oluşturacak bazı konular üzerinde de düşünmek gerekmektedir:
Teknik olanaklar, sanatsal yaklaşım, metin örgüsü, görüntü düzenleme, tematik
kurgu, ışık durumu, ses ve müzik kurgusu… Belgesel film yapımı başlı başına bir
serüven olduğu kadar, insanlık tarihi açısından da büyük bir sorumluluk ve titiz
bir çalışma gerektiren teknik bir üretimdir. Bu özelliği nedeniyle izleyici
kitlenin yüksek kültür düzeyinde bulunan kesimince güven verici, inandırıcı ve
öğretici yapımlar olarak algılanmaktadır.
Teknik yetersizlik, belgesel filmin niteliğini olumsuz olarak etkileyen
etkendir. Belgesel filmin, artistik değerler taşıyan bir tür olduğu da
düşünüldüğünde, belgesel film projesi için en gelişmiş teknolojinin kullanılması
gerekliliği ortaya çıkmaktadır. Kıvrak zekanın yanı sıra, görüntü ve renk
niteliklerini en üst düzeyde kaydedebilen kameralar, küçücük çıtırtıları bile
kaydedebilen mikrofonlar, her türlü görüntü yaratmaya olanak veren kurgu setleri
belgesel filmin gerektirdiği koşullardır.
Teknik yetersizlikten kaynaklanan kötü görüntüyü, renk eksikliğini yersiz metin
yoğunluğuyla, çok sözle gidermeye çalışmak büyük yanlıştır. Kuşkusuz ki metin de
belgesel film için görüntü kadar gerekli bir unsurdur. Ancak ne olduğu anlaşılan
bir görüntüyü bir de metinle anlatmanın da, salt güzel şeyler söylemiş olmak
için metinde yoğunlaşmanın da fazlaca bir anlamı yoktur. Bu yalnızca,
izleyicinin, görüntüleri anlamayacağını düşünüp bir de sözlerle anlatmak çabası
anlamına gelmektedir. Görüntülerin konuyu anlatabildiği planlarda metin susmak
zorundadır.
Pek çok belgesel filmde, konu bütünlüğünü sağlayamamanın yol açtığı dağınıklık
gözlemlenmektedir. Belgesel filmin koşullarından biri olan ayrıntılara
inilirken, ana konunun dağılıp parçalanması olasıdır. Yönetmenin duyarlı ilgisi
sık sık, ana konunun uzağında, küçük ayrıntılara takılmakta, orada
yoğunlaşabilmekte ya da yönetmen, ana konuyla hiç ilgisi olmayan ayrıntılara
film içinde yer vermek isteyebilmektedir. Bu da belgesel film konusunun
bütünlüğü açısından bir risktir. Bir film, başladığı izlenimle son bulmalı,
izleyicide bir bütün olarak etki bırakmalıdır.
Belgesel film, pek çok diğer türle karıştırılan, zaman zaman da kötüye
kullanılan bir film türüdür. Bu alanda yapılan en yaygın yanlış, tanıtım
filmlerinin belgesel film diye sunulmasıdır. Bazen sıradan magazinlerin,
deneysel çekimlerin bile belgesel film adıyla yayına sunulduğu örneklere
rastlanmaktadır. İçinde belgeye dayalı bilgi bulunmayan filmlerin belgesel film
olmadığı artık pek çok kişi tarafından bilinmektedir. Hiçbir belgesel filmin,
dedikodulardan, söylentilerden yola çıkılarak yapılamayacağı da özellikle
yönetmenlerce dikkate alınmaktadır.
Belgesel filmi tamamlayan unsurlar veya yine artistik koşullar dikkate
alındığında, belgesel filmde müzik ve efektin metinle örtüşmesi gerektiği
unutulmamalıdır. Filmde görüntü ve söz kadar etkili dillerden biri olan müziğin
filmin konusuyla uyumlu, olası ise doğrudan konudan kaynaklanmış olması
gerekmektedir. Sonuçta belgesel film, gerçekle ilgili belgeleri, tekniği ve
sanatsal unsurları bir arada gerektiren, zorlu bir yapım sürecinin ürünü, pek de
kolaycı işi olmayan bir türdür. Belgesel filmi yapmak da izlemeyip anlamak da
çaba gerektirmektedir. Belgesel filmlerin çekiciliği de buradan
kaynaklanmaktadır.
Prof. Dr. Sedat CERECİ
Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Van Meslek Yüksekokulu
Radyo-TV Programı, Anabilim Dalı
